Geografia

Dział I. Azja

Temat 1. Azja jako kontynent kontrastów geograficznych

• wskazuje na mapie umowną granicę między Europą a Azją;
• odczytuje z mapy współrzędne geograficzne skrajnych punktów Azji;
• wyjaśnia, czym różni się rozciągłość południowa od rozciągłości równoleżnikowej;
• opisuje konsekwencje dużej rozciągłości południkowej i równoleżnikowej Azji;
• wyjaśnia, co to znaczy, że Azja jest obszarem wielkich kontrastów geograficznych;
• podaje przykłady obszarów:
  • najwyżej i najniżej położonych;
  • o największej i najmniejszej sumie opadów rocznych;
  • najgęściej i najmniej zaludnionych;
  • o najwyższym i najniższym poziomie rozwoju gospodarczego (na przykładzie PKB na osobę).
• wyjaśnia zróżnicowanie rozmieszczenia ludności w Azji;
• podaje przyczyny zróżnicowania gospodarczego państw Azji;
• proponuje działania zmierzające do ograniczenia ubóstwa w najbiedniejszych krajach Azji.

Temat 2. Kultura ryżu w klimacie monsunowym

• opisuje, na podstawie klimatogramu, roczny przebieg temperatury powietrza i opadów w klimacie zwrotnikowym monsunowym;
• wyjaśnia, czym jest monsun oraz opisuje mechanizm powstawania monsunu letniego i zimowego;
• wyjaśnia, dlaczego ryż jest podstawą wyżywienia mieszkańców Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej;
• opisuje zastosowanie ryżu w życiu codziennym mieszkańców Azji Południowo-Wschodniej;
• wyjaśnia, co oznacza określenie „kultura ryżu” w odniesieniu do obszaru Azji Południowo-Wschodniej;
• wyjaśnia, dlaczego opóźniający się monsun letni może być przyczyną wystąpienia klęski głodu.

Temat 3. Pacyficzny pierścień ognia

• wskazuje na mapie obszar określany jako pacyficzny pierścień ognia;
• opisuje rozmieszczenie płyt litosfery;
• wyjaśnia, w jaki sposób dochodzi do powstawania trzęsień ziemi;
• podaje definicję pojęcia tsunami;
• wyjaśnić związek między przebiegiem granic płyt litosfery a występowaniem rowów tektonicznych, wulkanów, trzęsień ziemi i tsunami;
• opisuje prawidłowość w rozmieszczeniu zjawisk sejsmicznych i wulkanicznych w odniesieniu do płyt litosfery;
• wymienia negatywny wpływ trzęsień ziemi i tsunami na życie człowieka;
• opisuje sposoby zapobiegania tragicznym skutkom trzęsień ziemi i tsunami;
• podaje podstawowe zasady zachowania podczas wystąpienia trzęsień ziemi.

Temat 4. Japonia

Ignacy z Japonii o Japonii - film (8:47), w którym młody Japończyk, Ignacy pięknym polskim językiem wprowadza widza w świat Japonii

• opisuje położenie Japonii na mapie;
• opisuje warunki przyrodnicze Japonii i ocenia, w jaki sposób każdy z nich miał wpływ na rozwój społeczny i gospodarczy Japonii (wpływ pozytywny i negatywny);
  • wyspiarskie położenie;
  • przewaga gór i wyżyn;
  • zagrożenie trzęsieniami ziemi;
  • zagrożenie tajfunami;
• wymienia podstawowe grupy produktów wytwarzanych w Japonii;
• uzasadnia, że Japonia jest obecnie jedną z najpotężniejszych i najnowocześniejszych gospodarek świata;
• opisuje problemy mieszkańców Japonii związane m.in. z pogonią za sukcesem i dążeniem do maksymalizowania wydajności pracy.

Temat 5. Chiny

• wskazuje na mapie wybrane obiekty geograficzne (Wyżyna Tybetańska, Himalaje, Nizina Chińska, Takla Makan, Wyżyna Lessowa, Pekin, Jangcy, Huang He);
• opisuje zróżnicowanie rozmieszczenia ludności w Chinach;
• podaje najważniejsze czynniki rozmieszczenia ludności w Chinach;
• opisuje historyczne i współczesne problemy demograficzne Chin (zachęcanie do zakładania dużych rodzin, przeludnienie, polityka jednego dziecka, znaczna przewaga liczby mężczyzn nad liczbą kobiet, spadek przyrostu naturalnego);
• opisuje przyczyny szybkiego rozwoju gospodarczego Chin; 
• prognozuje zmiany roli i znaczenia Chin w światowej gospodarce i polityce.

Temat 6. Indie

• opisuje położenie Indii na mapie, wskazuje na mapie wybrane obiekty geograficzne (Nizina Indusu, Bangular, Nizina Gangesu, Himalaje, Kalkuta, Bombaj, Ghaty Zachodnie, Ghaty Wschodnie, Zatoka Bengalska, New Delhi, Morze Arabskie);
• opisuje zmiany liczby ludności w Indiach i zagrożenia wynikające z przeludnienia;
• wyjaśnia, co oznacza określenie potencjał ludnościowy Indii;
• opisuje problem dyskryminacji ludności ze względu na urodzenie (klasy społeczne), pochodzenie (miasto, wieś), płeć, religię;
• wyjaśnia znaczenie przemysłu nowoczesnych technologii w rozwoju gospodarczym Indii;
• wskazuje kierunki rozwoju społecznego Indii, które mogą mieć kluczowy wpływ na rozwój gospodarczy w przyszłości.
   

Temat 7. Bliski Wschód

• wskazuje na mapie państwa zaliczane do regiony Bliskiego Wschodu;
• opisuje przyczyny wybranych konfliktów na Bliskim Wschodzie (konflikt szyicko-sunnicki oraz konflikt Izrael – Palestyna);
• podaje najważniejsze cechy odróżniające region Bliskiego Wschodu od innych regionów na świecie;
• wymienia najważniejsze cechy Islamu;
• opisuje wielkość i rozmieszczenie złóż ropy naftowej na Bliskim Wschodzie;
• wyjaśnia znaczenie zasobów ropy naftowej dla gospodarek państw bliskowschodnich.

Dział II. Afryka

Temat 9. Afryka na mapie

Temat 10. Zróżnicowanie klimatyczne Afryki

• opisuje krążenie powietrza w strefie międzyzwrotnikowej (miejsce powstawania niżów i wyżów barycznych, występowanie opadów zenitalnych, kierunek pasatów);
• opisuje strefy klimatyczno-roślinno-glebowe w Afryce;
• opisuje (na podstawie klimatogramu) roczny przebieg temperatury powietrza i opadów w poszczególnych strefach klimatycznych.

Temat 11. Gospodarowanie w strefie suchej

• wyjaśnia znaczenie terminów: Sahel, nomadowie, pustynnienie;
• wskazuje na mapie region Sahelu i określa warunki przyrodnicze charakterystyczne dla tego regionu;
• opisuje sposoby tradycyjnego gospodarowania w strefie Sahelu;
• omawia przyczyny pustynnienia i wskazuje sposoby zapobiegania temu procesowi.

Temat 12. Na wakacje do Kenii

• Uczniowie wykonują ulotkę reklamującą wycieczkę do Kenii

Temat 13. Rolnictwo w Afryce

• wskazuje na mapie strefy klimatyczne Afryki:
  • równikowa (typ: wybitnie wilgotny)
  • równikowa (typ podrównikowy z porą deszczową i porą suchą)
  • zwrotnikowa
  • podzwrotnikowa
• charakteryzuje klimat w poszczególnych strefach; 
• wymienia nazwy roślin uprawnych Afryki charakterystyczne dla poszczególnych stref;
• opisuje różne sposoby gospodarowania w Afryce (rolnictwo kopieniacze, żarowo-odłogowe, plantacyjne);
• opisuje, na czym polegają zmiany w rolnictwie Afryki (innowacyjne rolnictwo).

Temat 14. Głód i niedożywienie

• wyjaśnia, czym jest głód i niedożywienia oraz  głód utajony;
• wymienia przyczyny głodu w Afryce;
• opisuje skutki głodu i niedożywienia ludności Afryki;
• wskazuje regiony głodu i niedożywienia w Afryce;
• przedstawia sposoby rozwiązania problemu głodu i niedożywienia oraz ocenia ich skuteczność (pomoc doraźna, pomoc długofalowa);
• ocenia wpływ „zielonej rewolucji” na poprawę warunków życia mieszkańców Afryki.

Temat 15. Różne oblicza Afryki

• wymienia główne zasoby naturalne Afryki (drewno, ropa naftowa, rudy kobaltu, rudy cynku, rudy ołowiu, węgiel kamienny, złoto, diamenty, srebro, rudy uranu, rudy chromu);
• wyjaśnia, dlaczego duże zasoby naturalne Afryki nie przekładają się na poprawę zamożności jej mieszkańców;
• wymienia mocne strony Afryki, które mogą stać się podstawą rozwoju tego kontynentu;
• wymienia słabe strony Afryki, które utrudniają rozwój gospodarczy;
• opisuje, na przykładzie Ugandy, rolę edukacji w rozwoju społeczno-gospodarczym.

Dział III. Ameryka

Temat 17. Ameryka na mapie

• wskazuje na mapie wybrane półwyspy (Alaska, Labrador, Kalifornijski, Floryda, Jukatan), wyspy (Grenlandia, Ziemia Baffina, Bahamy, Wielkie Antyle, Małe Antyle, Galapagos, Falklandy), morza (Sargassowe, Karaibskie, Baffina, Beauforta), zatoki (Hudsona, Meksykańska), niziny (Zatokowa, Atlantycka, Orinoko, Amazonki, La Platy), wyżyny (Wielkie Równiny, Meksykańska, Gujańska, Brazylijska, Patagońska); góry ( Kordyliery, Apallachy, Andy);
• opisuje klimat Ameryki Północnej i Południowej (strefy klimatyczne, wpływ prądów morskich, ukształtowania terenu oraz odległości od mórz i oceanów na klimat);
• wskazuje na mapie główne rzeki (Mackenzie, Rz. św. Wawrzyńca, Missisipi, Orinoko, Amazonka, Parana).

Temat 18. Kanada. Lasy i Wielkie Równiny

• wskazuje na mapie zasięg lasów i prerii (stepów) w Kanadzie;
• opisuje wpływ prądów morskich (Alaski, Labradorskiego i Zatokowego) na przesunięcie (na północ lub na południe) granicy występowania lasów;
• wskazuje przyczyny przekształcenia większości prerii w obszary rolnicze; 
• przedstawia historyczne uwarunkowania rozwoju rolnictwa i gospodarki leśnej w Kanadzie;
• porównuje dwa obszary Kanady: Wielkie Równiny oraz obszar wzdłuż rzeki św. Wawrzyńca (naturalna roślinność, gleby, gospodarka rolna).

Temat 19. Wielkie kataklizmy klimatyczne

Tornada i cyklony tropikalne w Ameryce. Wielkie kataklizmy klimatyczne - film 

• wyjaśnia, jak powstaje cyklon tropikalny (huragan, tajfun), a jak tornado; 
• określa warunki niezbędne do uformowania się cyklonu tropikalnego;
• wymienia skutki powodowane przez huragany i tornada;
• wskazuje na mapie obszary występowania cyklonów tropikalnych i tornad (np. Aleja Tornad w USA);
• wymienia przyczyny i skutki katastrofalnych powodzi;
• przedstawia przykłady działalności człowieka, która przyczynia się do powstawania powodzi;
• podaje przykłady działań przeciwdziałającym negatywnym skutkom powodzi. 

Temat 20. Amazonia

• Wymień

Temat 21. Rdzenni mieszkańcy Ameryki

• wymienia wybrane nazwy grup, plemion rdzennej ludności Ameryki Północnej i Południowej;
• wskazuje regiony, w których nadal żyją plemiona nie podlegające wpływom cywilizacji;
• wskazuje przyczyny zaniku rdzennej ludności obu Ameryk;
• podaje definicję pojęć: Indianin, Kreol, Metys, Mulat, rasizm.
• charakteryzuje zróżnicowanie etniczne społeczeństwa Ameryki Północnej i Południowej;
• przedstawia problemy rdzennej ludności obu Ameryk.

Temat 22. Wielkie miasta półkuli zachodniej

What is a Megalopolis?

• Wymień

Temat 23. Potęga gospodarcza świata - Stany Zjednoczone

• Wymień 

 

Dział IV. Australia i Oceania. Obszary okołobiegunowe

Temat 25. Australia na mapie

„Australia i Oceania" - film (25:04) do lekcji o najmniejszym kontynencie świata

Geografia jako nauka

What is Geography? - dr Heath Robinson wyjaśnia, czym jest geografia jako nauka (EN)

Dział I Obraz Ziemi

1.1. Źródła informacji geograficznej

• opisuje przedmiot i cele badań geograficznych;
• podaje przykłady praktycznego zastosowania geografii.

1.2 Metody badań geograficznych

• wymienia metody badań geograficznych;
• przedstawia podstawowe ilościowe i jakościowe metody badań geograficznych oraz możliwości ich wykorzystania na wybranych przykładach 
• analizuje źródła kartograficzne oraz formułuje wnioski na ich podstawie.

1.3. Mapa jako obraz Ziemi

How does GPS work? - film (3:33) opisujący zasadę działania nawigacji satelitarnej (EN)
"Earth planet globe grid of meridian and parallels" - notatka o cechach południków i równoleżników (EN)

• wyjaśnia znaczenie terminów: długość i szerokość geograficzna;
• posługuje się współrzędnymi geograficznymi do określania położenia punktów na Ziemi;
• wyjaśnia znaczenie terminów: mapa, plan, skala mapy;
• wymienia elementy mapy;
• klasyfikuje mapy ze względu na różne kryteria (np. skalę, treść, przeznaczenie);
• stosuje różne rodzaje skal i przekształca je;
• posługuje się skalą mapy do obliczania odległości i powierzchni;
• oblicza skalę mapy na podstawie odległości lub powierzchni.

1.4. Metody prezentacji informacji na mapach

• omawia metody przedstawiania rzeźby powierzchni Ziemi na mapie;
• posługuje się mapą hipsometryczną;
• rozpoznaje formy rzeźby na mapie na podstawie układu poziomic;
• opisuje jakościowe i ilościowe metody prezentacji zjawisk na mapach i je porównuje.

1.5. Jak czytać mapę

• podaje przykłady zastosowania różnych rodzajów map;
• interpretuje mapy turystyczno-topograficzne;
• podaje przykłady wykorzystania mapy turystyczno-topograficznej;
• charakteryzuje działanie systemu nawigacji satelitarnej (GPS);
• określa współrzędne geograficzne na mapie oraz z wykorzystaniem GPS;
• orientuje mapę topograficzną w terenie.

1.6. Geograficzne systemy informacyjne

• wyjaśnia, na czym polega cyfrowa metoda prezentacji zjawisk GIS;
• omawia zastosowanie GIS w różnych dziedzinach życia;
• stosuje wybrane metody kartograficzne do prezentacji cech ilościowych i jakościowych środowiska geograficznego;
• prezentuje i analizuje cechy środowiska geograficznego za pomocą narzędzi GIS;
• dostrzega i określa związki przyczynowo-skutkowe między elementami środowiska na danym terenie na podstawie mapy cyfrowej.

 

Dział II Ziemia we Wszechświecie

2.1. Wszechświat

Origin of the Universe - nudny film (5:36) National Geographic opisujący powstanie Wszechświata
The Scale of the Universe - aplikacja pozwalająca podróżować po Wszechświecie w różnych skalach

• wyjaśnia teorie pochodzenia i budowy wszechświata;
• omawia budowę wszechświata;
• przedstawia osiągnięcia naukowców, w tym Polaków, w poznawaniu wszechświata;
• opisuje teorię heliocentryczną;
• porównuje teorię heliocentryczną z teorią geocentryczną; 
• opisuje ciała niebieskie we wszechświecie.

2.2. Budowa Układu Słonecznego

The Solar System - film (4:10) National Geographic o budowie Układu Słonecznego
Układ Słoneczny większy niż się wydaje - wywiad z Karolem Wójcickim, wybitnym popularyzatorem nauk o Kosmosie. W debiutanckiej roli reportera - pan Piotr Stankiewicz, nauczyciel geografii w Potockim.

• opisuje Słońce jako gwiazdę;
• omawia powstanie Układu Słonecznego; 
• omawia kształt i budowę Układu Słonecznego; 
• charakteryzuje i porównuje planety Układu Słonecznego, w tym Ziemię 
• opisuje i porównuje inne ciała niebieskie tworzące Układ Słoneczny – planety karłowate, księżyce, planetoidy, meteoroidy, komety;
• wymienia kryteria wyróżniania planet.

2.3. Ruch obiegowy Ziemi

https://drajmarsh.bitbucket.io/earthsun.html​ - animacja pokazująca ruch Ziemi wokół Słońca
3D Sun-Path - aplikacja pokazująca wędrówkę Słońca nad horyzontem w ciągu roku
Jak obliczać wysokość górowania Słońca - instrukcja krok po kroku

• opisuje cechy ruchu obiegowego Ziemi; 
• omawia oświetlenie Ziemi w różnych porach roku; 
• omawia czas trwania dnia i nocy w różnych szerokościach geograficznych; 
• omawia zmiany wysokości górowania Słońca na różnych szerokościach geograficznych; 
• wykazuje związek między szerokością geograficzną a wysokością górowania Słońca; 
• oblicza wysokość górowania Słońca na dowolnej szerokości geograficznej w dniach równonocy i przesileń; 
• wykazuje zależność między nachyleniem osi ziemskiej a dopływem energii słonecznej do powierzchni Ziemi; 
• wyznacza współrzędne geograficzne dowolnego punktu na powierzchni Ziemi na podstawie wysokości górowania Słońca w dniach równonocy i przesileń; 
• opisuje strefy oświetlenia Ziemi, ich granice i charakterystyczne cechy;
• przedstawia następstwa ruchu obiegowego Ziemi;
• charakteryzuje zaćmienie Słońca i zaćmienie Księżyca. 
   

2.4. Ruch obrotowy Ziemi

Jak liczyć różnice czasu słonecznego - instrukcja krok po kroku.

• opisuje cechy ruchu obrotowego Ziemi;
• przedstawia dowody na ruch obrotowy Ziemi;
• przedstawia konsekwencje ruchu obrotowego Ziemi;
• wskazuje skutki występowania siły Coriolisa dla środowiska przyrodniczego;
• wyjaśnia występowanie faz Księżyca na podstawie schematu;  
• omawia mechanizm powstawania pływów wskutek oddziaływania Księżyca i Słońca.

5. Czas na Ziemi

• charakteryzuje czas słoneczny, czas strefowy, czas urzędowy; 
• wykazuje zależność miejscowego czasu słonecznego od długości geograficznej; 
• oblicza czas słoneczny dowolnego miejsca na Ziemi na podstawie różnicy długości geograficznej; 
• wyznacza długość geograficzną punktu na powierzchni Ziemi na podstawie obliczeń  różnicy czasu słonecznego; 
• posługuje się czasem uniwersalnym i czasem strefowym (w tym: czas letni i zimowy w Polsce);
• analizuje mapę stref czasowych; 
• wyjaśnia, czym jest międzynarodowa linia zmiany daty.

 

Dział III Atmosfera

3.1. Budowa atmosfery

• wyjaśnia znaczenie terminu atmosfera;
• omawia skład powietrza atmosferycznego;
• opisuje pole magnetyczne Ziemi i wyjaśnia jego rolę w ochronie przed wiatrem słonecznym;
• omawia warstwową budowę atmosfery;
• charakteryzuje zjawiska i procesy meteorologiczne zachodzące w różnych warstwach atmosfery;
• omawia znaczenie atmosfery dla życia na Ziemi.

3.2. Temperatura powietrza

• Opisuje rodzaje promieniowania słonecznego - promieniowanie elektromagnetyczne (światło widzialne, UV, podczerwień) i wiatr słoneczny;
• wyjaśnia znaczenie terminów: albedo, turbulencja, konwekcja, adwekcja, radiacja;
• opisuje czynniki wpływające na rozkład temperatury powietrza na Ziemi;
• oblicza średnią roczną amplitudę temperatury powietrza;
• oblicza temperaturę powietrza na podstawie gradientu wilgotnoadiabatycznego i suchoadiabatycznego;
• omawia, na podstawie klimatogramu, roczny przebieg temperatury powietrza.

3.3. Ciśnienie atmosferyczne. Cyrkulacja atmosferyczna

• wyjaśnia znaczenie terminów: ciśnienie atmosferyczne, wyż baryczny i niż baryczny; 
• wyjaśnia, czym jest wiatr i odróżnia prądy konwekcyjne (wstępujące i zstępujące) od wiatrów;
• omawia rozkład ciśnienia atmosferycznego na Ziemi w styczniu i w lipcu; 
• podaje przyczyny zróżnicowania ciśnienia atmosferycznego na Ziemi;
• opisuje globalną cyrkulację atmosfery;  
• wyjaśnia mechanizm cyrkulacji powietrza w strefie międzyzwrotnikowej i wyższych szerokościach geograficznych; 
• wyjaśnia genezę wiatrów stałych (pasaty i antypasaty), okresowych (monsuny i bryzy) i lokalnych (fen, wiatry górskie i dolinne, bora)
• omawia znaczenie wiatrów stałych, okresowych i lokalnych dla przebiegu pogody. 

3.4. Opady atmosferyczne. Fronty atmosferyczne

• wyjaśnia znaczenie terminów: wilgotność powietrza, kondensacja i resublimacja;
• opisuje, czym jest wilgotność względna i bezwzględna;
• przedstawia warunki niezbędne do powstania opadu atmosferycznego (terminy: wilgotność względna, temperatura punktu rosy, jądra kondensacji);
• opisuje czynniki wpływające na rozkład opadów atmosferycznych (m.in. globalna cyrkulacja atmosferyczna, wysokość n.p.m., odległość od zbiorników wodnych, rzeźba terenu);
• charakteryzuje rodzaje opadów i osadów atmosferycznych
• wskazuje przyczyny nierównomiernego rozkładu opadów atmosferycznych na Ziemi;
• rozpoznaje i charakteryzuje wybrane rodzaje chmur (Cirrus, Cumulus, Cumulonimbus, Stratus);
• wyróżnia rodzaje frontów atmosferycznych i opisuje zjawiska towarzyszące ciepłym i chłodnym frontom atmosferycznym;
• omawia charakterystyczne zmiany pogody zachodzące w czasie przemieszczania się frontów atmosferycznych
• omawia, na podstawie klimatogramu, roczny przebieg opadów atmosferycznych.

3.5. Prognozowanie pogody i ekstremalne zjawiska pogodowe

windy.com - mapa interaktywna obrazująca zmiany elementów pogody oraz radar pogodowy
prognoza dla Polski - portal Instytu Meteorologii i Gospodarki Wodnej
www.yr.no - norweska prognoza pogody - polecana przez polskich polarników

• wyjaśnia znaczenie terminów: pogoda, prognoza pogody, mapa synoptyczna;
• określa elementy pogody;
• analizuje dane meteorologiczne zamieszczone na mapie synoptycznej;
• wyjaśnia znaczenie prognozowania pogody dla gospodarki i życia ludzi;
• omawia ekstremalne zjawiska atmosferyczne: burze, trąby powietrzne, szkwały;
• interpretuje meteorologiczne zdjęcia satelitarne oraz mapy interaktywne (np. windy.com);
• posługuje się radarem pogodowym (np. windy.com).
   

3.6. Czynniki klimatotwórcze

• wyjaśnia znaczenie terminu klimat;
• wymienia elementy klimatu;
• omawia czynniki klimatotwórcze i podam przykłady ich wpływu na klimat;
• wyjaśnia różnicę między klimatem lokalnym a mikroklimatem;
• opisuje czynniki warunkujące mikroklimat miejsca, w którym znajduje się nasza szkoła. 

3.7. Klimaty kuli ziemskiej

• wyjaśnia, na czym polega strefowość klimatów na Ziemi;
• charakteryzuje strefy klimatyczne na Ziemi i uzasadnia ich zasięgi;
• opisuje typy klimatów na podstawie klimatogramów i mapy klimatycznej;
• opisuje różnice miedzy klimatem morskim a klimatem kontynentalnym;
• opisuje klimaty strefowe i astrefowe;
• rozpoznaje, na podstawie klimatogramu, wybrane strefy klimatyczne i typy klimatu (równikowy wybitnie wilgotny, podrównikowy wilgotny, zwrotnikowy skrajnie suchy, podzwrotnikowy morski, umiarkowany morski, umiarkowany przejściowy, umiarkowany, kontynentalny, okołobiegunowy polarny)
• wymienia cechy klimatu górskiego;
• opisuje cechy klimatu lokalnego w miejscu zamieszkania.

 

Dział IV Hydrosfera

4.1. Zasoby wodne Ziemi. Oceany i morza

Czym jest cykl hydrologiczny? - schemat obrazujący cykl hydrologiczny (PL)
The water cycle - schemat wraz z opisem cyklu hydrologicznego (EN)

• wyjaśnia znaczenie terminu hydrosfera;
• omawia cykl hydrologiczny (opisuje poszczególne elementy cyklu hydrologicznego, porównuje duży i mały obieg wody w przyrodzie);
• analizuje rodzaje i wielkość zasobów wodnych na Ziemi; 
• przedstawia bilans wodny Ziemi i jego zróżnicowanie w różnych warunkach klimatycznych; 
• przedstawia podział wszechoceanu na mapie świata (wskazuje na mapie 5 oceanów oraz wybrane morza);
• omawia skład chemiczny wody morskiej; 
• opisuje zasolenie wód morskich w różnych regionach świata oraz  wyjaśnia przyczyny zróżnicowania zasolenia mórz;
• przedstawia zróżnicowanie temperatury wód oceanicznych; 
• omawia problem zanieczyszczenia wód morskich (przyczyny, skutki, sposoby zapobiegania).

4.2. Dynamika mórz i oceanów.

How Tides Work - film na YouTube wyjaśniający powstawanie pływów morskich (EN)
Spring and Neap Tides - mega proste wyjaśnienie, dlaczego pływy syzygijne mają większą amplitudę niż pływy kwadraturowe (EN)

• wymienia rodzaje ruchów wody morskiej (falowanie, powierzchniowe prądy morskie, tsunami, sejsze, upwelling i downwelling, pływy);
• podaje przyczyny występowania poszczególnych rodzajów ruchów wody morskiej;
• omawia tsunami;
• objaśnia mechanizm powstawania powierzchniowych prądów morskich i ich układ; 
• charakteryzuje prądy morskie – ich rodzaje oraz rozkład na świecie, wskazuje na mapie prądy ciepłe: Zatokowy, Północnoatlantycki, Norweski, Kuro Siwo, Brazylijski, Mozambicki, Madagaskarski, Wschodnioaustralijski, Alaski oraz zimne: Dryf wiatrów zachodnich, Peruwiański, Benguelski, Zachodnioaustralijski, Kalifornijski, Kanaryjski, Oja Siwo);
• omawia wpływ prądów morskich na życie i gospodarkę człowieka; 
• omawia mechanizm ENSO i jego wpływ na środowisko geograficzne; 
• wyjaśnia powstawanie upwellingu przybrzeżnego; 
• omawia mechanizm powstawania pływów wskutek oddziaływania Księżyca i Słońca;
• wyjaśnia różnice między pływami syzygijnymi a pływami kwadraturowymi.

4.3. Sieć rzeczna

• wyjaśnia znaczenie terminów: rzeka, rzeka główna, dopływ, dorzecze i system rzeczny;
• wyróżnia rodzaje rzek (rzeki stałe, rzeki okresowe, rzeki epizodyczne);
• wskazuje na mapie obszary bezodpływowe oraz te, na których nie występują rzeki; 
• charakteryzuje na podstawie mapy sieć rzeczną na poszczególnych kontynentach; 
• omawia przyczyny zróżnicowania sieci rzecznej na Ziemi; 
• opisuje cechy ustrojów rzecznych na świecie; 
• rozpoznaje ustrój rzeczny wybranych rzek świata, Europy i Polski. 

4.4. Jeziora

• przedstawia uwarunkowania występowania jezior;
• przedstawia kryteria klasyfikacji jezior; 
• charakteryzuje genetyczne typy jezior; 
• omawia rozmieszczenie jezior na kuli ziemskiej; 
• analizuje plany batymetryczne wybranych jezior; 
• porównuje kształt i głębokość jezior różnych typów; 
• wskazuje na mapie i charakteryzuje największe sztuczne zbiorniki wodne; 
• przedstawia funkcje sztucznych zbiorników wodnych. 

4.5. Lodowce górskie i lądolody

• wymienia i opisuje warunki powstawania lodowców;
• wyjaśnia przyczyny odmiennej wysokości występowania granicy wieloletniego śniegu w różnych szerokościach geograficznych;
• omawia proces powstawania lodu lodowcowego;
• charakteryzuje typy lodowców górskich;
• wymienia części składowe lodowca górskiego;
• omawia występowanie lodowców górskich i lądolodów na Ziemi;
• wymienia różnice między lodowcem górskim a lądolodem;
• opisuje cechy lądolodu Antarktydy i Grenlandii;
• opisuje wpływ zanikania pokrywy lodowej na obszarach okołobiegunowych na gospodarkę, życie mieszkańców i ich tożsamość kulturową.

4.6. Wody podziemne

• wyjaśnia, jak powstały poszczególne rodzaje wód podziemnych (infiltracyjne, juwenilne, kondensacyjne i reliktowe);
• charakteryzuje rodzaje wód podziemnych (przypowierzchniowe, gruntowe, wgłębne i głębinowe);
• wyjaśnia znaczenie terminów: warstwa nieprzepuszczalna, warstwa przepuszczalna (wodonośna), strefa aeracji, strefa saturacji; zwierciadło swobodne, zwierciadło napięte);
• charakteryzuje wody artezyjskie i subartezyjskie;
• omawia powstawanie źródeł i ich rodzaje (uskokowe, szczelinowe wstępujące, szczelinowe zstępujące, krasowe, warstwowe);
• omawia, jak powstają źródła artezyjskie i gejzery;
• opisuje typy wód mineralnych;
• omawia znaczenie gospodarcze wód podziemnych. 

 

Dział V Wnętrze Ziemi. Procesy endogeniczne

5.1. Budowa wnętrza Ziemi

• opisuje cechy budowy wnętrza Ziemi;
• wyjaśnia znaczenie terminu prądy konwekcyjne;
• wyjaśnia znaczenie terminów: litosfera, skorupa ziemska;
• omawia budowę skorupy ziemskiej;
• przedstawia różnice między skorupą kontynentalną a skorupą oceaniczną;
• charakteryzuje sejsmiczne metody badań wnętrza Ziemi;
• omawia właściwości fizyczne wnętrza Ziemi (zmiany temperatury i ciśnienia wraz z głębokością, stan skupienia;
• opisuje stopień geotermiczny;
• oblicza temperaturę w głębi skorupy ziemskiej na podstawie stopnia geotermicznego.

5.2. Minerały i skały

• wyjaśnia różnice między minerałem a skałą;
• rozpoznaje minerały skałotwórcze;
• omawia podział skał ze względu na ich pochodzenie;
• przedstawia genezę skał magmowych, osadowych i metamorficznych;
• charakteryzuje wybrane skały o różnej genezie;
• wskazuje na mapie obszary występowania najbardziej rozpowszechnionych skał;
• przedstawia gospodarcze zastosowanie skał;
• rozpoznaje skały występujące w najbliższej okolicy na powierzchni lub użyte w znajdujących się tam budynkach i budowlach.

5.3. Tektonika płyt litosfery

• omawia podstawowe założenia teorii tektoniki płyt litosfery; 
• przedstawia rozmieszczenie płyt litosfery;
• omawia procesy spredingu i subdukcji;
• wykazuje związek między budową wnętrza Ziemi a ruchem płyt litosfery; 
• prezentuje typy granic płyt litosfery;
• charakteryzuje najważniejsze ruchy górotwórcze na Ziemi. 

5.4. Ruchy górotwórcze

• wymienia procesy wewnętrzne kształtujące powierzchnię Ziemi;
• opisuje orogenezy w historii Ziemi;
• wyjaśnia proces powstawania gór w wyniku kolizji płyt litosfery; 
• wyjaśnia związek między wiekiem orogenezy a wysokością gór;
• omawia rodzaje deformacji tektonicznych (w podziale na deformacje ciągłe i nieciągłe), rozpoznaje typy deformacji; 
• opisuje etapy powstawania gór fałdowych i zrębowych;
• podaje przykłady różnych typów genetycznych gór.

5.5. Plutonizm i wulkanizm

• wyjaśnia znaczenie terminów: plutonizm, wulkanizm;
• charakteryzuje typy intruzji magmowych;
• omawia warunki powstawania wulkanów;
• omawia budowę wulkanu;
• prezentuje typy wulkanów ze względu na przebieg erupcji i rodzaj materiałów wydobywających się z wulkanu;
• wymienia produkty erupcji wulkanicznych;
• podaje przykłady negatywnych i pozytywnych skutków erupcji wulkanicznych;
• wykazuje zależność między ruchami płyt litosfery a rozmieszczeniem czynnych wulkanów.

5.6. Trzęsienia ziemi, ruchy epejrogeniczne i izostatyczne

Last quake - strona, na której sprawdzisz ostatnie trzęsienia ziemi. 
Aplikacja na Adroida - CSEM EMSC LastQuake (do pobrania ze sklepy Play)
Rejestracja trzęsienia ziemi za pomocą smartfona - pobierz aplikację Hamm Seismograph

• wyjaśnia znaczenie terminów: trzęsienie ziemi, obszary sejsmiczne, obszary pensejsmiczne oraz obszary asejsmiczne; 
• omawia przyczyny trzęsień ziemi; 
• przedstawia rozchodzenie się fal sejsmicznych na podstawie ilustracji; 
• charakteryzuje skalę Richtera i skalę Mercallego; 
• przedstawia rodzaje trzęsień ziemi;
• wskazuje negatywne skutki trzęsień ziemi;
• wskazuje na mapie rozmieszczenie obszarów sejsmicznych na Ziemi; 
• wskazuje zależność między ruchami płyt skorupy ziemskiej a obszarem występowania trzęsień ziemi
• podaje przyczyny ruchów izostatycznych i epejrogenicznych; 
• wymienia podobieństwa i różnice między ruchami epejrogenicznymi a ruchami izostatycznymi;
• podaje przykłady skutków występowania procesów  epejrogenicznych i izostatycznych.

5.7. Wielkie formy ukształtowania lądów i dna oceanicznego

• omawia wpływ procesów geologicznych na ukształtowanie powierzchni Ziemi;  
• charakteryzuje ukształtowanie poziome i ukształtowanie pionowe powierzchni Ziemi; 
• omawia wielkie formy ukształtowania lądów i dna oceanicznego (niziny, wyżyny, góry, depresje, kryptodepresje, szelf, stok kontynentalny, głębia oceaniczna, rowy oceaniczne, grzbiety śródoceanizne); 
• wskazuje na mapie batymetrycznej wielkie formy dna oceanicznego; 
• wskazuje na mapie najgłębsze rowy oceaniczne na Ziemi i podaje ich nazwy.

5.8. Odtwarzanie i datowanie dziejów Ziemi

• omawia metody odtwarzania dziejów Ziemi ​(Zasada aktualizmu geologicznego);
• prezentuje zasady ustalania wieku względnego (metody: stratygraficzna, tektoniczna i paleontologiczna) i wieku bezwzględnego skał;
• omawia etapy powstawania skamieniałości na podstawie schematu​;
• wyjaśnia znaczenie skamieniałości przewodnich w odtwarzaniu dziejów Ziemi​;
• rozpoznaje skamieniałości przewodnie paleozoiku (trylobity) i mezozoiku (amonity i belemnity);
• odtwarza wydarzenia geologiczne i przyrodnicze w dziejach Ziemi na podstawie profilu geologicznego.

5.9. Kronika dziejów Ziemi

• omawia podział dziejów Ziemi​;
• analizuje tabelę stratygraficzną​, zna nazwy eonów, er, okresów oraz wybranych epok (dot. ery kenozoicznej);
• przedstawia najważniejsze wydarzenia geologiczne i przyrodnicze w dziejach Ziemi (fałdowania, transgresje i regresje morskie, zlodowacenia, rozwój świata organicznego)​;
• rozpoznaje okres geologiczny na podstawie opisu​;
• analizuje oraz interpretuje mapy i profile geologiczne.

 

Dział VI Procesy egzogeniczne

6.1. Wietrzenie

• wyjaśnia znaczenie terminów: wietrzenie, zwietrzelina, gołoborza;
• wymienia i opisuje na przykładach skał przebieg procesów wietrzenia:
  • fizyczynego (m.in. rozpad ziarnisty granitu, wietrzenie ilaste, wietrzenie mrozowe oraz wietrzenie solne);
  • chemicznego (rozpuszczenie, utlenianie, uwadnianie, uwęglanowienie);
  • biologicznego (np. rozsadzanie skał przez korzenie drzew);
• wskazuje zależność intensywności procesów wietrzenia od klimatu;
• wskazuje dominujący typ wietrzenia w określonej strefie klimatycznej.

6.2. Ruchy masowe

When a Mountain comes down... - jak powstają żleby i stożki piargowe

• wymienia i omawia podstawowe rodzaje ruchów masowych (odpadanie, obrywanie, osuwanie, spływanie, spełzywanie);
• podaje różnicę między odpadaniem a obrywaniem oraz między osuwaniem a spełzywaniem; 
• wymienia przyczyny (naturalne i antropogeniczne) powstawania ruchów masowych;
• wykazuje wpływ budowy geologicznej danego obszaru na grawitacyjne ruchy masowe;
• podaje sposoby przeciwdziałania powstawaniu ruchów masowych oraz sposoby ograniczania negatywnych skutków tych procesów dla ludzi. 
   

6.3. Procesy krasowe

• wymienia skały rozpuszczane przez wodę;
• wyjaśnia znaczenie terminu krasowienie;
• wymienia i rozpoznaje na rysunku formy krasu powierzchniowego i podziemnego;
• wymienia i rozpoznaje formy szaty naciekowej w jaskini;
• wskazuje obszary krasowe na mapie świata i Europy;
• opisuje czynniki, które wpływają na przebieg zjawisk krasowych;
• odróżnia wywierzysko od ponoru;
• wyjaśnia, w jaki sposób powstają jaskinie krasowe.

6.4. Rzeźbotwórcza działalność wód opadowych i rzek

Formation of a V shaped valley - labelled diagram and explanation - film 1:22

• opisuje, w jaki sposób powstają wąwozy i parowy;
• wskazuje rodzaje skał, które są najbardziej podatne na działalność wód opadowych;

• wyjaśnia znaczenie terminów: erozja wgłębna, erozja wsteczna, erozja boczna, akumulacja;
• wymienia czynniki wpływające na tempo erozji rzecznej;
• wymienia rodzaje erozji rzecznej (wgłębna, wsteczna, boczna);
• wymienia elementy doliny rzecznej;
• porównuje cechy rzeki w biegu górnym, środkowym i dolnym (w szczególności pod względem intensywności procesów erozyjnych i akumulacyjnych oraz zdolności transportujących rzeki w danym odcinku - jakiej wielkości okruchy skalne rzeka transportuje w każdym odcinku);
• wymienia przykłady form powstałych w wyniku erozji i akumulacji;
• opisuje na podstawie schematu elementy doliny rzecznej (koryto, terasa zalewowa, terasa nadzalewowa, wysoczyzna);
• wyjaśnia, na czym polega proces erozji wstecznej;
• opisuje, w jaki sposób dochodzi do powstawania meandrów i w konsekwencji starorzeczy;
• wymienia rodzaje ujść rzecznych, podaje przykłady rzek o charakterystycznych ujściach i wskazuje je na mapie;
• wymienia warunki, które sprzyjają powstawaniu deltu oraz ujść typu lejkowatego (estuariów).

6.5. Rzeźbotwórcza działalność lodowców górskich i lądolodów

How do glaciers shape the landscape? Animation.2:30
Glacial processes and landforms. BBC Geography - Glaciers. 3:55

• wymienia podstawowe formy erozyjnej działalności lodowca górskiego (egzaracja, detersja, detrakcja);
• opisuje, w jaki sposób powstają polodowcowe formy terenu:
  • erozyjne formy glacjalne: dolina U-kształtna, cyrk lodowcowy, dolina zawieszona, rysy i bruzdy lodowcowe, muton;
  • akumulacyjne formy glacjalne: morena czołowa, denna, boczna i środkowa;
  • erozyjne formy fluwioglacjalne: rynna, pradolina;
  • akumulacyjne formy fluwioglacjalne: sandr, kem, oz, drumlin;
• rozróżnia formy terenu powstałe w wyniku działalności lodowców górskich i lądolodów;
• wskazuje na mapie przykładowe obszary o rzeźbie młodoglacjalnej;
• odróżnia rzeźbę staroglacjalną od młodoglacjalnej.

6.6a. Rzeźbotwórcza działalność wiatru

• wyjaśnia, na czym polega erozja eoliczna (deflacja, korazja);
• wymienia formy powstałe w wyniku niszczącej i budującej działalności wiatru;
• wykazuje zależność kształtu wydm od klimatu, omawia budowę wydmy parabolicznej, barchanu i wydmy gwiaździstej;
• opisuje proces powstawania grzybów skalnych;
• opisuje powstawanie pokryw lessowych i wymienia nazwy obszarów, na których one występują.

6.6b. Rodzaje pustyń

• wyjaśnia, czym jest pustynia;
• wymienia czynniki sprzyjające powstawaniu pustyń;
• wskazuje na mapie wybrane pustynie świata;
• wymienia i opisuje rodzaje pustyń: (skalisto-kamieniste, żwirowe, piaszczyste, pylaste).

6.7. Rzeźbotwórcza działalność morza

Artykuł o ruinach kościoła w Trzęsaczu. W artykule oprócz historycznego spojrzenia na postępującą abrazję morską przeczytacie też ciekawą legendę. 

• wyjaśnia znaczenie terminów: abrazja, platforma abrazyjna, nisza abrazyjna;
• wymienia przykłady niszczącej i budującej działalności fal i prądów morskich;
• opisuje proces powstawania klifu oraz mierzei;
• wymienia podstawowe typy wybrzeży i opisuje, w jaki sposób powstały;
• rozpoznaje podstawowe typy wybrzeży na mapie i fotografii;
• opisuje powstawanie atolu.

Dział VII Pedosfera i biosfera

7.1. Powstawanie gleb

 

7.2. Typy genetyczne gleb

 

7.3. Strefy roślinne

Opracowano na podstawie: Rozkład materiału i plan dydaktyczny: OBLICZA GEOGRAFII 1, zakres rozszerzony, Wydawnictwo Nowa Era